Likisa- 20 Juñu 2023 Ministério Agrikultura e Pescas (MAP) liu hosi Diresaun Nasionál Peskiza Estatistica (DNPE) servisu hamutuk ho Ajensia Agricultural Innovations For Communities (AI-COM) hamutuk ho Peskizador sira iha Estasaun Peskiza Loes-Likisa selebra loron to’os nian ao mesmo tempu fahe mos informasaun ba Agrikultór sira kona-ba sistema preparsaun rai hodi hamenus gastus ba kustu produsaun, nomos utiliza herbisida no sistema agronomia produz foremungu lakole iha to’os. Atividade ne’e hala’o iha Suku Watuboro, Loes, Postu Administrativu Maubara, Munisipíu Likisa.                                                                     

Diretór Nasionál Peskiza Estatistica  Deolindo oliveira esplika katak, ohin (rad) tersa hanesan loron field day ou loron to’os nain sira nian, tanba ne’e ita mai atu asiste ita nia peskizador sira ne’ebe maka halo to’os iha fatin ida ne’e no ita hanaran halo to’os la kolen. Tanba ne’e lori mos agrikultór sira atu hare katak aktividade ida bolu to’os la kolen ne’e iha ninian valor oinsa?

“Programa ida ne’e atu hanorin ita nia Agrikultór sira oinsa halo to’os labele gastu energia no la gastu mos ita nia kapital osan atu bele diminui buat barak iha atividade ne’e, ita mos halo peskiza iha area oioin husi peskiza maka ita hare buat balun ne’ebe diak ita bele rekomenda ba iha agrikultór sira hodi bele halo tuir. Oras ne’e dadauk ita koko hela kuda Fore-mungu ho batar iha programa ida ita hanaran halo to’os la kole. Programa ne’e objetivu mak ita kuda lapresija fila rai no lapresija lere rai e lapreija gastu nebe bo’ot liu, ita uja deit ai-moruk herbesida rega mate du’ut liu loron tolu ou loron ha’at hanesan ne’e ita bele kuda ona depois de kuda to kolheta mos du’ut sei la moris.” Katak Deolindo

Nia akresenta, iha variadade sanulu (10) maka prepara ona atu lansa, tuir lolos ne’e lansa ona iha fula Maio nia laran, maibe tanba kestaun kordenasaun entaun sira muda fali ba fulan Julho nia laran, variadade sanolu(10) ne’e maka hanesan batar hibridu G22999, G13898, Lokal Atsabe, GT-1(1004XIDA-07), GT-3 (1004Xida-01), hare Goa1,  Duhaen D Indo, DPNG31, DT4 no mos koto badak G10121. Variedade sira ne’e ita nia peskizador sira halo ona kuaze tinan sanolu nia laran no nia rezultadu hatudu diak tebes tanba ne’e maka sei lansa iha tempu badak nia laran.

Iha fatin hanesan koordenador Ai-Com Luis Pereira; hatutan, Objetivu husi atividade ne’e atu komemora loron to’os nain sira nian, tanba ne’e bolu to’os nain sira parte akademiku no mos Agensia atu bele hare hamutuk oinsa mak ajensai Ai-Com ho Diresaun Nasional Peskiza e Estatistica halo peskiza hodi hamenus gastus ba LEYBOARD ao mesmu tempo menus mos gastu tempu ninian, tanba ita hatene katak, dala ruma tempu ba preparasaun rai ne’e importante tebes ba agrikultór sira, dalaruma hectar ida ema preparasaun la to’o tempu tandeit maneira ne’ebe mak uza.

Nia akresenta, ajensia AI-Com  introdus invosaun foun balu oinsa mak halo peskiza kona-ba Conservasaun Agrikultura (CA), katak halo tratamentu demostrasaun ba agrikultóres sira oinsa maka sira bele kompreénde hamos ho liman deit ho medida kantadeiru 5x5. Hare ba tempu hira maka sira bele hamoós no ema nain hira maka hamos, sira intrudus mos iha kantadeiru sorin ida kuda de’it lehe no hamoós deit kuda mos ho legumes balu hanesan Foremungu.

“Ita hotu hare agrikultór sira mos esplika ona ida-neébe mak uza Consevasaun (CA) Agrikultura ne’e diak tebes tanba bele hamenus gastus, la presiza tan hamoós duút, maibe kuda de’it depois ita la lere la sunu, la fila rai, bele kuda deit, foremungu mos bele hadia rai nia bokur. Peskiza ida ne’e ita sei halo kontinua nafatin.” Katak Luis

Ai-Com kontinua nafatin halo peskiza ba inovasaun hodi hasa’e Produtividade, no uza nafatin variedade ne’ebe mak Fini ba Moris (Seed of Life) hamutuk ho MAP liu  hosi Diresaun Nasional Peskiza e Estatistica lansa ona, no peskizador sira mos halo ona peskiza kona-ba dezenvolvimentu variedade, nune’e agora bao oin sei uza de’it variedade sira ne’ebe lansa ona atu nune’e bele fo imput ruma ba agrikultór sira atu oinsa mak hasa’e nia proditividade liu-hosi inovasaun.

Nune’e mos Peskizador Jose D.C.R. Freygen hatutan katak, ne’e atu fahe mos  informansaun kona paskiza konservasaun agrikultura nebe mak halo iha Loes, peskiza ne’é kontinuasaun husi peskiza uluk nian ne’ebe mak halo ona iha Faulara, iha momentu neba sira peskiza iha natar nian ho nia topiku kuda la kolen, nia prosesu ketak uituan tamba bainhira koa tia haré sira kare fali ai-funan.

“Iha area parte Loes nian liliu ba parte faulara natar ladun diak tanba iha problema ho irigasaun maibe ami hakarak kuda iha rai maran hodi nune ami bele utiliza teknologia foun ida ne’e, ho razaun ida ne’e maka ami hakarak mai kontinua koko iha fatin ida ne’e, tanba fatin ida ne’e famozu tebes ho batar. No ami nia kooperasaun servisu ho ita nia agrikultór sira mos lao diak tebes.” Tenik José

Nia informa, Peskiza ne’e inisiu nebe foin maka implementa iha Loes,iha epoka tuir mai sei iha planu atu kuda fali iha fatin peskiza ida ne’e atu hatene nia impaktu negativu ou impaktu posetivu ba ai-horis ne’e iha ga lae liliu ba fore-mungu, no ida seluk maka rega ho randuk ou Herbesida, se wainhira nia iha impaktu negativu sei hatene bainhira kuda ba ai-horis ga batar ga buat nebe nia fatin otomatis nia produsaun sei la sae entaun sei koko fali oha epoka tuir mai.

Atividade loron To’os nain ka Field day ne’e hetan partisipa husi Diretór DNPE, parseiru dezenvolvimentu AI-CO, TOMAK, JICA, inklui Xefe Departementu Solos e Nutrisaun das Plantas, Xefe Departementu Criação Produção e Teknolojia Post-Kolheta nomos Peskizador sira husi DNEP no hetan partisipasaun masimu husi komunidade agrikulór to’os nain sira iha suku refere. Rozer Lopes