Dili- Ministeriu Agrikultura no Peskas liu husi Diresaun jeral peskas ho guvernu Americano liu institu husi nasaun America hanesan Nasional Oseaniku no Admintrasaun Atmosfera (NOAA)aprejenta rezultadu estudu konaba Levantamentu Avaliasaun Ekosistema Baze atu informa Planeamentu Jestaun bazeia ba Ekosistema Tasi iha Timor leste.
Ministru Agrikultura no peskas, Estanislau Aleixo da Silva hateten, hau agreadese tanba NOOA ohin aprezenta rezultadu estudu konaba diversidade tasi laran ne’ebe mak hetan impaktu husi lixu no bailoron naruk liu husi workshop durante loron ida, ifoin lalais ne’e iha salaun MAP Comoro.
Instituisaun NOAA ne’e nudar instituisaun amerikanu nian nebe hare liu ba investigasaun oseanoalterasaun klimatika tasi nian.NOAA estabelese Iha tinan 2003 sira fo rezultadu ne’ebe diak no MinisteriuKontente, ne’e duni hau agradeseba Governu Americano liu husi USAID ne’ebe fo apoiu no mos agradese ba NOAA bainhira sira halo estudu ne’e no hamutuk ho Timoroan balun.
Nia mos hatutan, ohin apresenta rezultadu ne’ebe iha tamba ida ne’e ita estudu kona ba situasaun iha ita nia tasi laran hare kona ba Ikan,Ahu-ruin, duut tasi, korentes maritimas, temperaturas bee nian, hare kona ba efeitos be nian ba ahu-ruin sira, temperatura bee nian ba ikan. Ne’ebe bolu dehan asifikasaun tasi nia dehan katak iha ona indikasaun katak tasi ne’e iha asifikasaun ona oituan.
Ne’e duni hau hanoin estudu ne’e diak tebestamba Ministeriu mos halo hela revizaun ba ministeriu nia politika iha Agrikultura, hau hein katak buat ne’ebe ami halo Governu foun ne’ebe mai halo kontimidade servisu ne’ebe diak liu tan.
instrusaun America ida ohin ne’e sira halo estudu ne’e foba ita no ita partisipia ho ita nia tekniku, osan ne’e mai husi amerika ita atu selu agencia ruma mak atu halo estudu ne’e ita hasai osan barak teb-tebes,itabele dehan to Milioens maibe laos miliaun 1 ou miliaun 2 bele liu tantamba sei halo estudu ba parte metro ne’e sei hare to tasi okosparte tasi klean ne’e kelan to metro 15 ou liu oitoanpara hare lolos populasaun ikan ou ahu ruin,hare budu tasi ninian hare mos ba plantum hahan ikan nian, hare ba ikan seteira ne’ebe mak iha ikan kiik ou ikan kiik spesies, hare mos impaktu ba sedemitasaun tamba sedemitasaun ne’e hanesan mota lori rai henek tun ba tasi ne’e nia impaktu ne’e oinsa.
Estudu ida ne’e hamutuk ho ministeriu ho organisaun internasional halo hanesan iha tinan balu oin mai,bain hira proposta ne’e aprova hau pronto fo apoiumais ida ne’e estudu ida detailadu ne’ebe diak tebes, hanesan agora ita hareimportante tamba ita nia peskador sira mak hela iha tasi ibun mak hakail ikan iha tasine’e informasaun diak ida ba sirapara sirabele hatene ikan saida makdiak.
Tasi Timor leste iha triaglu barak ne’e hanesan riku soin Timor nian ne’ebe mak boot maibe komesa iha indikasaun katak komesa iha ona estragus neduni presihja duni ita atu tau matan ba buat hirak ne’e neduni ne’e hensan importante ida atu hafanun ita para bele hola medidas e fanun mos guvernu atu tau orsamentu ba tinan barak nian para bele fo protesaun ba ita nia rekursu hirak nee.
Rekursu sira ne’e iha mos impaktu ba turismu nian tanba ema rai liur sira hakarak mai buka ahu ruin ne’ebe mak diak no hare ikan no buat riku soin balun neebe mak iha tasi okos ne’e hanesan buat ne’ebe diak tebes neduni hau fiar katak ita sei uja dadus sira ne’e hodi halo planeamentu ida ne’ebe diak no halo mos promosaun nia rain rai rasik, Informa nia.
Ohin eis presidenti da Republika Dr. José Ramos Horta mos mai partisipa aprejentasaun ida ne’e tanba nia mos iha interese hakarak rona no fo apoiu no hodi promeve ita nia area turismu iha ita nia rai laran. Peskiza neebe NOAA halo ne’e husi tasi mane no tasi feto, sira halo peskiza komesa tinan 2013 too tinan lima neduni ita tenki servisu ghamutuk ho ita nia komunidade sira no tenki halo kampaña sensibilizasaun edukasaun tanba kampaña ne’e importante nedun kampaña liu husi dalan media tanba media papel ne’ebe importante atu sira bele pubika liu husi media elektroniku no eskrita. Tenik nia.
Sensibilizaun liu husi eduksaun ne’e tenki hahu husi labarik kiik too ema boot sira atu nune’e labele soe foer ka lixu liu-liu plastiku arbiru tanba iha tempu udan mota sei lori hotu lixu sira ne’e ba tasi no ida ne’e bele estraga rekursu tasi laran, guvernu mos tenki tau fasilitadade hanesan fatin seo foer fatin publiku atu bele fasilita ema hotu atu soe foer iha nia fatin buat sira presija servisu ida neebe maka intergradu ho komunidade sira liu-liu maluk peskador sira.
