Rozer Lopes & Nizho

Dili – Ajensia Consevation International (ACI) aprejenta rezultadu survei Marinha iha ilha Atauro ba Governu, liu husi Ministerio Agricultura e Pescas (MAP), Ministerio Comercio, Industria no Ambiente (MCIA) no Ministerio Turismo Arte no Cultura (MTAC). Survei ida ne’e aprezenta hahu husi tinan 2015 to agora.

Iha seminario ne’e, Vice Ministro Agricultura e Pesca, Marcos da Cruz, esplika katak survei kona ba marihna no terestre, iha ilha Atauro ne’e hala’o husi ACI, aprejenta resultadu survei marinha no terestre tasi no ro ne’e, hodi identifika rekursus naturais iha rai leten no mos iha tasi laran.

Seminario ne’ebe hala’o iha loron 21/09, iha Timor Plaza, ACI aprezenta relatoriu husi survei katak, Atauro iha potensial boot ho patrimonio ne’ebe mak iha hanesan Kultura , biodiversidade tasi okos iha ahu ruin, ikan ho nia variedade, iha rai maran balada ne’ebe mak la eziste iha nasaun seluk maibe eziste iha atauro deit.

Vice Marcos da Cruz, realsa katak, rikusoin potensial natural ne’ebe mak ita presija dezenvolve no agora iha hela estudu viabilidade, garante katak illa Atauro ho rikusoin sira bele halo sustentabilidade ekonomia Timor- Leste nian iha futuru.

Iha fatin hanesan Diretór Geral Pescas, Acacio Guterres iha nia intervista hateten katak, Ministério relevante ne’ebe servisu hamutuk parseiru internasional halo Survei hahu husi 2015 to agora. Orsamentu ne’e mai husi rejiaun Especial Oe-cusse ZEEMS nian. MAP servisu hamutuk ho sira , atu bele hare ba parte tasi tanba espesies oin-oin iha tasi laran.

“ita koalia kona ba akikultura iha Atauro, ne’e tasi ne’ebe potensia tebes maibe oinsa mak atu servisu, ita mos hare ba orsamentu para bele implementa tanba Survei hotu ona kuaze 20-30 Hectares, iha fatin ne’e serve para hakiak ikan, ita iha planu   tuir survei ne’ebe mak ita hetan katak ikan ne’ebe sei hakiak mak ikan Garopa, especies ne’e fasil atu hakiak iha   tasi Laran iha ilha Atauro. Hateten Acacio Guterres.

Entertantu Team Leader, João Soule, hateten Atauro hanesan ilha ida ne’ebe mak riku iha mundo ida ne’e, hanesan patrimonio mai ita nia nasaun Timor leste .

“Ita hakarak Atauro hetan tratamentu ne’ebe mak iha prioridade ba iha konservasaun valores sira, mak eziste iha ne’eba hanesan kultura, biodiversidade tasi no iha rai maran balada oi-oin, ne’ebe mak la eziste iha fatin seluk maibe eziste iha atauro deit . Tenik João Soule

João, akresenta katak, Zona Espesial Ekonomia Merkadu social Oe-cusse (ZEEMS) nu’udar autoridade ne’ebe trata Atauro ho Oe-cusse sai prioridades iha kurtu prazu, atu hare ba iha infrastrutura baziku no mos asesu ba transporte, atu nune’e hafasil ema ba vizita Atauro.

Elis, Imaculada

Dili – Konselhu Nasional Seguransa Alimentar e Soverania Aihan Timor-Leste(KONSANTIL ), komesa halo preparasaun ba loron mundial Ai-han ne’ebe sei monu iha loron 14 Outubru. Liu hosi Ministeriu Agricultura e Pescas (MAP), ne’ebe servisu mos iha parte seguransa alimentar, servisu maka’as hodi bele hakotu hamlaha iha Timor-Leste.

Prezedente Komisaun Organizadora, Amaro Ximenes, ba Media MAP esplika katak, loron mundial ai- han nudar asumtu importante iha mundu tomak, liu hosi seguransa alimentar, mundu tomak bele salva sira nian povu hosi hamlaha. Iha Timor-Leste tinan ida ne’e sei selebra hamutuk iha municipio Baucau.

 “Atividade hirak ne’ebe maka ita sei utiliza ,sai hanesan atividade importante, hodi selebra loron ai-han mundial. Ita atu fahe ba malu situasaun kona ba seguransa alimentar iha rai laran ne’e lao oinsa? Dezafiu ne’ebe mak hasoru iha rai laran lao oinsa”. Esplika Amaro

Enkontru ne’ebe hala’o iha Salao MAP, iha loron 21/09, Prezedente Komisaun organizadora ne’e, hatutan katak atividade sira ne’ebe sei realiza mak hanesan seminariu no mos expozisaun kona ba ai-han produtu lokal ne’ebe grupu agricultor sira produs.

Tuir prezedente komisaun organizadora objetivu hosi atividade ida ne’e hodi detekta forsa no fraku iha seguransa alimentar nian.

“Ita nia forsa signifika katak, hahu ita nia ukun an, MAP liu-liu ba iha grupu agricultores atinji sira nia ekonomia. Hosi ita nia fraku katak, atu atinji ita nia objetivu, atu garante seguransa alimentar iha ita nia nasaun, pelu menus saida mak sai hanesan dezafiu, iha ita nia atividade ne’ebe mak iha relasaun ho MAP, liu-liu ba ita nia grupu agrikultor sira ne’e”. Hateten Amaro Ximenes

Director Municipio Baucau, Justino dos Santos Silva, esplika ba media MAP katak, programa ne’ebe KONSANTIL aprova ona hodi halo atividade iha loron mundial ai-han. Programa tomak ne’e sei halo iha Baucau, iha fulan Outubro.

“Municipiu Baucau nudar fatin ne’ebe mak atu halao programa ne’e. Sei halao loron 5. Ita mos sei konvida reprezenta sira husi asia pazsifiku, hodi mai demonstra kona ba oinsa atu prosesa ai-han sira ho nutrisaun ne’ebe diak. Sira sei fahe esperiensia kona ba ai-han iha sira nian rain, tanba iha asia pasikfuku balun la konsume fo’os no batar, maibe sira konsume ai-han seluk ne’ebe iha nutrisaun boot”. Tenik Justino dos Santos Silva

Iha mundu globalizasaun, implementa kona ba oinsa asegura ba ai-han, tanba ligadu ho mudansa klimatiku, halo povu barak mak hamlaha. Programa oinsa familia ida ka ema ida, bele han loron 1 dala 3.

Tuir informasun ne’ebe akumula hosi MAP katak Timor-Leste mos akontese problema ba ai-han. MAP implementa programa oinsa bele hasa’e nutrisaun ba iha ai-han, ne’ebe maka diak ba isin

Nasaun sira hosi asia pasifuku, ne’ebe sei partisipa iha loron mundial maka Papua Nova Guene, Salomon Iland, Fiji no Samoa

Tema ba tinan ida ne’e mak “Klima Muda DadaunOona, Ai-han no Agricultura Tenke Muda Atu Hadia Nutrisaun iha Timor-Leste”,

Atu hala’o implementasaun atividade hapara repacking produtu Diresaun Jeral Pecuaria e Veternaria MAP servisu hamutuk Ministério Comersio e Industria no Ministério Saude sei implementa Decreto Lei 13/2014 kona ba kondisaun higiene sanitaria no preparasaun fa’an na’an iha kapital Dili. Diretór GeralAntoninho Karmo informa iha nia servisu fatin MAP Comoro Dili, Quarta 31 de Agusto 2016.

Iha dia 29 Junho 2016 iha despaço konjunto ida entre Ministério Agricultura e Pescas, MinistérioComersia e Industria no Ministério Saude sobre criação uma equipa conjunta para pescalisação das condição higene sanitaria na preparação e tratamento e venda do carne, ida ne’e mak agora implementasaun lao hela.

Durante ne’e MAP servisu hamutuk hoMinistérioComersia e Industria no MinistérioSaude hodi halo implementasaun kona ba sasan repacking ne’ebe importa mai husi rai liur ne’ebe fa’an nain sira halo pakote foun fali depois fa’an ba publiku, agora dadaun Ministério 3 ne’e servisu hamutuk hela hodi halo atuasaun no halo fiskalizasaun ou inspeksaun ne’e ita presiza halo duni.

Ami halo inspeksaun dala 2 ona no konsege detekta katak loja balun iha Dili laran halo foun fali ba sasan sira nebe’e importa husi rai liur mai, problema ne’e mak sasan sira ne’ebe importa husi rai liur ne’e pakote fiksu ona no nia temperatura mos fiksu tia ona maibe bainhira mai to’o iha Timor pakote ida ne’ebe fiksadu ona ne’e sira fera fali depois halo pakote ki’ik oan nebe mak la tuir ona kondisaun ne’ebe Decreto Lei numero 13/2014 ne husu. Tamba ida ne’e husi despasu konjunta Ministério 3 servisu hamutuk hodi halo atuasaun foti medidas balun hapara repacking iha loja sira ne’ebe iha, depois husu ba loja sira ne’e atu tuir rekezitus tekniku ne’ebe Decreto Lei numeru 13/2014.

Teknikamente sepakote ne’ebe importa mai husi rai liur ne’e sira ba buka hodi hetan aprovasaun husi ita nia Karantina, ita rekoñese katak pakote sira ne’ebe mai husi rai liur ne’e tuir ona standar internasional, liu-liu organizasaun ida naran Kodigus Alimentares ne’e sira hatur tia ona standar ne’e, mas bainhira nia mai iha rai laran tama iha portu no sira foti ba tau fali sira nia fatin entaun sira fera fali pakote ida ne’e ho maneiras oi-oin no temperatura husi 2^oC -10 ^oC ne’e la estabil ona no la hanesan saida mak lei ne’e haruka, nune mos ema ne’ebe halo ita la hatene ema ne’e nia kondisaun oinsa? fatin ne’e kondisaun oinsa? depois pakote ne’e oinsa no pakote ne la hateten katak nia nain ne’e se? Nia halofalun foun fali ne’e bain hira? Foin dadaun sira halo mudansa ituan maibe ida ne’e la klaru, konserteza iha indikasaun bele lori moras ba ema, liu-liu bakteria ida naran Salmonela. Bakteria Salmonela perigozu tebes se bakteria Salmonela mak kontamina ba produtu sira ka nan sira nebe mai ne’e, ema bele kabun moras no mos ema bele mate, ne’e duni lei ne’e hatur kedas atu nune saude publiku ne’e ita prevene kedas para labele iha kontaminasaun. Esplika Diretór Jeral Pecuaria e Veternaria

Agora dadaun ita ho Ministério Comersio e Industria liu-liu inspesaun alimentar nian fo ona samada ba kompaña balun ou loja sira hodi hapara atividades repacking. Husi diresaun jeral veterinaria rasikkompaña balun mai iha ne’e atu husu requesitos governo nian ne’e mak saida.

“Hau nudar Diretór Geral hato’o kona ba Decreto Lei numero 13 nian atu sira bele aplika ida ne’e. Ita fo sansaun mak hapara ne’e maibe ita seidauk fo sansaun ida ne’ebe rigorozu atu selu hira, multa hira ne’e seidauk aplika tamba ita hatene katak faze sosializasaun hela. Kompañia sira mos sei prepara sira nia an se karik sira hakarak halo repacking no ita mos konsidera kona ba situasaun ekonomia iha ita nia rai laran ne’ebe mak barak liu depende ba importasaun no ita fo samada para sira bele hapara maibe inspesaun lao hela ita kaer sasan balun nebe repacking, liu-liu expire ou data liu tia ona ne’e ita kaer. Hatutan Diretór Jeral Pecuaria e Veternaria

Ita mos konsege halo tia ona destrusaun iha Tibar “Hau rasik ba ho Inspektor Alimentar ami rasik iha neba halo destrusaun tia ona ba sasan sira ne’e”. Ekipa ida foin dadaun ne’e kompostu husi Ministerio 3ne’e halo tia ona nia orariu hodi bele halo inspesaun ida regularmente lao ba loja sira deit maibe ba mos maluk sineza sira nebe faan sasan nebe repacking no ida ne’e mos sei halo atuasaun ba sira. Ne’ebe hau hateten ba publiku katak repacking ne’e iha perigozo tebes ba ita nia saude se bainhira halo kontaminasaun, tamba ida ne’e mak governu halo asaunbasituasaun ida ne’e.

Inspesaun ne’ebe maka ekipa halo ne’e barak liu harekona ba na’an liu-liu ayam potong, tamba hanesan ita hotu hatene ayam potong ne’e ita nia konsumedores rai laran ne’e barak liu, liu-liu iha povo kraik liu ne’e barak mak hanayam potong barak liu to ba iha suku sira ne’e ita nia konsumedores ayam potong ne’e barak tebes, ita hatene katak importasaun mos barak tebes kona ba ayam potong ou Frozen Chicken husi Brazil ne’e nia impaktu ba saude publiku.

Problema ba repacking ne’e impaktu boot tebes ba publiku, tamba ida ne’e mak halo atusaun ba ayam potong, maibe governo agora dadaun prepara hela kondisaun tamba orsamentune’e espera katak aprova iha Parlamentu atu bele hare oinsa mak ita halo kriasaun ayam potong ne’e rasik liu husi programa Stop Parentes no ita rasik kria iha ita nia rain atu nune’e ayam potong ne’e sai ayam potong Timor nian ne’ebe ita rasik kria atu nune labele sai fali ayam potong ne’ebe konzeladu. Maibe ita mos bele halo konzeladu wain hira ita hakarak distribui ba fatin dok hanesan ba Municipio sira atu nune’e sira bele hetan ayam potong ne’ebe freskukatak ita produz rasik iha rai laran no ita hatene lolos uza antibiotiku ka uza hormon no nia kadar ne oinsa, no publiku bele asesu ba ida ne’e fresku liu no bele diak ba ita nia saude.

Ida ne’e mak agora Governo liu husi dirasaun Jeral Pecuaria e Veterinaria ho suporta husi sua silensi Ministro Agrikultura, tanba iha fatin barak Ministru rasik hateten katak Stop Parentes ne’e programa ida ne’ebe inportante atu bele fo kualidade ho kuantidade produtu ne’ebe diak ba ita nia ekonomia tamba ita bele diminui importasaun.(Roger Lopez)

Elsio Jong

Hodi atinji agriclutura sustentavel, governu Timor-Leste liu hosi Ministeriu Agricultura e Pescas, kontinua hasa’e kapasidade tekniku sira hodi aumenta konyesementu kona ba teknolojia ba iha area irigasaun nian.

Liu hosi diresaun Agricultura e Horticultura, iha loron 13/09, realiza treiamentu kona ba Training of Trainer ba extensionista sira iha municipio Ainaro, Manufahi no Covalima.

Director Geral da Agricultura e Horticultura, Deolindo da Silva, hato’o palestra iha abertura katak, principal hosi treinamentu ida ne’e hodi bele hetan esperiensia liu-liu ligadu ho area irigasaun nian.

“Oinsa extensionista sira bele tuir informasaun ne’e ho diak para bele hetan esperiensia teknologia, treinador hosi Indonesia, liu-liu oinsa maka aktividade integradu ne’e bele mosu iha area irigasaun hanesan Rai Bere, Casa Bonuk, Karau Ulun no Oebaba. Oinsa maka sira bele uza fali koileta Hare”. Esplika Deolindo

Director Deolindo, realsa liutan katak, extensionista sira mos bele hatene kona ba Hare kain maran ne’e bele sai abudu organiku ne’e nian prosesu ne’e oinsa, tenke uza material restu hosi koileta.

Tuir Director Deolindo, katak liu hosi kursu Training of Trainer (TOT), ba iha oin tekniku sira ne’e sei sai mestre, hosi siensia ne’ebe sira hetan, liu-liu transfere ba agricultor sira iha rai laran, hodi bele servisu hamutuk iha natar no to’os

MAP iha tempu agora, hapara ona importasaun fini, ba media MAP, Director Deolindo, esplika katak hahu hosi tinan 2015, MAP hapara ona 65% importasaun fini.

“Ho maneira hotu hosi sirkulasaun osan ne’e, labele ba iha liur pelu menus sirkula iha rai laran. Halo agricultor sira ativu hodi produs fini no fo inisiativa ba ita nia produtor fini, maibe hapara fini ne’ebe identifikadu la inkluin modo tahan, no Hare rai maran”. Esplika Deolindo

Liu hosi MAP halo ona lansamentu ba fini ho variedade iha fulan hirak liu ba. Hosi esforsu tekniku sira, bele halo produs ona fini ho variedade ne’ebe ho kulaidade diak.

Treinamentu ne’ebe hala’o iha edefisiu MAP iha Municipio Ainaro, hetan partisipasaun masimu hosi tekniku sira hosi municipio Ainaro, Covalima no Manufahi

Rozer Lopes

Dili – Ministeriu Agricultura e Pescas (MAP), liu hosi diresaun pecuaria no veterinaria, kontinua servisu maka’as hodi dezenvolve seitor pecuaria no veterinaria iha Timor-Leste.

Politika hosi MAP hakarak hasae kualidade animal, oinsa hakiak animal ho nia nutrisaun ne’ebe diak no bele hasae rendimentu ekonomia komunidade ne’ebe hakiak animal.

Director Jeral Pecuaria e Veterinaria, Antoninho do Carmo, ba media MAP esplika katak diresaun pecuaria no veterinaria hodi halo enkotnru harmonizasaun, hodi aprezenta atividade ne’ebe implementa ona iha tereno no prepara planu ba iha oin.

“Tekniku pecuria no veterinaria Postu Admistrativu no Sub distrito nian, mai iha nasional hodi bele Harmoniza ita nia Servisu, iha Plano asaun annual. ita hala’o implementasaun iha kraik depois hosi Nasional fo hanoin ba malu, halo avalisaun internal hodi bele hare katak progresu dezenvolvimento iha seitor Pecuria no Veterinaria nian”. Tenik Antoninho

Enkontru ne’ebe hala’o iha salao MAP, iha loron 19/09, halo mos avaliasaun kona servisu ne’ebe halo ona iha baze no fo apresiasaun ba ekipa tekniku sira ne’ebe kontribui ona sira nia papel ne’ebe bele fo benefisiu ba komunidade.

Tuir Director Jeral Antoninho, ba media MAP esplika katak maske servisu iha terenu lao maibe ekipa sira sei hasoru difikuldade no obstaklu ba iha transporte.

Servisu Pecuaria no Veterinaria nian iha vasinasaun, nudar programa ne’ebe importante hodi implementa iha suco tomak. Director Jeral Antoninho informa ba media MAP katak vasinasaun ne’ebe MAP aplika, uza mekanizmu oinsa involve komunidade.

“Komunidade sira hetan vasinasaun komunitaria ne’e voluntariumente, ne’e laos hetan ajudus ruma hosi governo, tanba ekipa tekniku sira iha baze limitadu. Fo treinamento ba komunidade sira atu halo vasinasaun ba animal manu, maibe ba karano fahi ami mak halo vasinasaun. Ami konsidera katak, fahi barak mak mate, ida ne’e tamba virus”. Esplika Antoninho.

Director Jeral Pecuaria no Veterinaria, informa liutan katak vasinasaun ba animal implemeta iha municipio tomak inklui rejiaun otonomia Oe-cusse

Xefe Departementu Pecuaria no Veterinaria, Municipio Bobonaro, Aleixo Soares, informa ba media MAP katak objetivu hosi enkontru ida ne’e atu harmoniza enkontru no halo harmonizasaun entre ekipa tekniku sira.

“ami evalua servisu ne’ebe ami halo tinan ida nian, atu ne’e iha futuru ami bele hadia dezafiu no obstaklu ne’ebe ami hasoru durante ne’e iha kampo”. Tenik Aleixo

Xefe Departementu Aleixo, afirma katak servisu ne’ebe aplika baze sei hasoru obstaklu barak, dala barak ekipa teknika sira laiha transporte hodi apoiu sira nian atividade maibe ida ne’e la siknifika katak impede no servisu lao. Ekipa sira esforsu an nafatin hodi halo servisu ho komunidade sira.